Het Genderdemocratisch Labyrint

14 februari 2003
Centrum voor Gender en Diversiteit
Universiteit Maastricht

Deze wetenschappelijk-artistieke bijeenkomst in de voormalige Bonnefantenbibliotheek te Maastricht beoogde praktisch vorm te geven aan het onderzoek naar politieke participatie van vrouwen in de besluitvorming over biotechnologie zoals dat komende jaren zal worden uitgevoerd binnen de leeropdracht Gender en Biomedisch/Gezondheidswetenschappelijk Onderzoek van M. Huijer als Opzij-hoogleraar.

De bijeenkomst ging vooraf aan haar oratie, getiteld 'Vrijmoedig spreken. Publieke gesprekken over gender en biotechnologie'. De bijeenkomst beoogde ruimte te geven aan een diversiteit aan meningen en uitingen over een actueel en politiek issue, in casu het kweken van embryo's voor medisch-wetenschappelijk onderzoek.

Na een wervelend openingswoord van Cisca Dresselhuijs, hoofredacteur van het feministisch maandbald Opzij, stroomden ruim tweehonderd mensen - vooral vrouwen - de ruimte binnen.Op de bovenverdiepingen van het recentelijk ontruimde gebouw was een rondgang mogelijk door een groot aantal ruimtes die elk zo waren ingericht dat bezoekers gelijktijdig artistiek, politiek, moreel en wetenschappelijk werden aangesproken.

In het trappenhuis hingen digitale beelden van Jo en Emmoniek Wolffs. Zij namen het begrip gender als uitgangspunt en fotografeerden zichzelf en hun twee kinderen als "gendermodelgezin" in een Noord-Hollands en Limburgs landschap.
In de eerste ruimte was een strandpaviljoen annex koffiehoek, bestaande uit tekeningen, schilderijen en drie-dimensionale objecten, ingericht door Buro Jan-ZE.

De installatie voegde een vervreemdend element toe aan de ruimte en identiteit van de bezoeker. Interactie met de bezoeker vond plaats door verkoop van ansichtkaarten (beschilderde foto's) door kinderen. Tevens kon "de toerist" zich op een polaroid laten fotograferen in de installatie. Gedurende de bijeenkomst werd deze ruimte gebruikt als ontmoetingspunt en als discussiehoek. De grote tafels en de koffie nodigden uit tot gesprek.

In de volgende ruimte waren twee nissen ingericht. In de eerste ronde spraken hier sociaal wetenschapper Jyotsna Gupta en Yvonne Bles, coördinator het Centrum Missionaire Participatie Afrika.

Gupta vertelde over de praktijk van handel in eicellen in India. Met name het feit dat in India verkoop van en onderzoek op eicellen in één hand wordt gehouden, riep veel vragen en discussie op.
Bles sprak over haar ervaringen in een gemeenschapsproject in Tanzania en merkte op dat vanuit deze cultuur het enigszins wrang is te zien hoeveel energie de westerse mens steekt in de eigen gezonde toekomst.

In nis 2 vonden in de eerste ronde de presentaties van kunstenaar Maja Kuzmanovic en hersenwetenschapper Gerard Boer plaats.Kuzmanovic hield een lezing met power point dia's over 'embryology of evolving spaces' - vrij vertaald het kweken van publieke ruimtes. Boer hield een wetenschappelijke verhandeling eveneens met power point dia's over het gebruik van foetaal weefsel voor Parkinson patiënten.

Tussen nis 1 en 2 hing een persoonlijk verhaal van Esther Beumer. Beumer schreef over de dromen die ze tijdens haar eerste zwangerschap had (na 6 maanden werd een meisje geboren dat kort na de geboorte overleed) en tijdens haar tweede zwangerschap (waarvan de uitkomst nog ongewis is).

Ook op deze lokatie: via Internet werd het project Land van collectief N55 (Denemarken) vertoond.N55 tracht kleine stukjes grond overal ter wereld in hun bezit te krijgen en, nadat zij er wat mee gedaan hebben, terug te geven aan het publiek. Aan het einde van de ruimte hingen kunstwerken van Desiree Tonnaer, en schilderijen van Marian Melkert.

Desiree Tonnaer benadrukte de oorsprong en (re)productie van het leven middels foto´s van haar beeldhouwwerken van zaadlijsten en dansende libelles.
Marian Melkert stelde schilderijen beschikbaar uit een reeks over anonieme vrouwen die deelnamen aan een publieke ruimte of gebeurtenis en daarmee de geschiedenis een andere wending gaven (zoals vrouwen die in de eerste wereldoorlog als soldaat-verpleegster naar het front gingen).

Via een trappenhuis kwam men op een grote zolder, waar Crien Klevis, beeldend kunstenaar en docent aan de Academie voor Beeldende Kunst te Maastricht ism studenten (Huub Donkers, Alien, Claire en Jeroen) met de achtergelaten tafels en studiehokken een zeventiende-eeuws snijtheater had ingericht.idden in de ruimte stond een grote glazen tafel waar hersencoups op waren geprojecteerd.De beelden van de coups spatten uiteen op de vloer.

In de eerste ronde sprak aan deze tafel Erik-Jan Bor van Freya, vereniging voor vruchtbaarheidsproblematiek.
Hij benadrukte dat mensen te allen tijde op grond van volledige informatie de vrije keuze moeten hebben om eicellen en/of embryo's af te staan. Maar: eens gekozen, blijft gekozen.
Na hem sprak Anne-Claar Rosingh, Remonstrants predikant voor de Remonstrantse gemeente Zuid Limburg en werkzaam als studentenpastor op Tafelstraat 13.
Rosingh gaf aan dat ze in plaats van zich te laten verleiden tot een voor- of tegen uitspraak over het kweken van embryo's het antwoord wilde zoeken in de vraag wat Jezus van het kweken van embryo's zou vinden. 'Voor wie doen we het? Wie wil dat graag? Is alle leven van God? Houdt dit onderzoek niet de illusie in stand dat de mens en het geluk maakbaar zijn?'
Aan het einde van de zolder lag op de grond een videokunstwerk van Wilma van Kempen, student ABK autonoom.
Acht armen met handen gingen in een spiegelbeeldig proces de strijd aan over de controle van een zeer kwetsbaar krijtje. Sporen van bewegingen vervaagden eerdere sporen. De handen probeerden het krijtje (metafoor voor een eitje) te beschermen, te bezittten, weg te doen, los te laten.
Aan de wanden van het theater hingen posters van Imke Ferket (student ABK visuele communicatie).

Via de trap werd de zolder verlaten, en kwam men in een grote ruimte met opnieuw twee nissen. In nis 4 droeg Hanneke Eggels een gedicht voor.Het speciaal voor deze gelegenheid geschreven gedicht 'Bij het maken van een kind' drukte verwondering uit over 'de vrucht van verstand', 'het berekend wonder', 'deze glanzende kiemcel op sterk water', die 'gemanipuleerd is met pincet en pipet' (zie www.eggels.com).
Na haar sprak André Postema, PvdA Maastricht.
Postema beargumenteerde dat medisch onderzoek naar ziektes, en daarmee het kweken van embryo's onder voorwaarden moet worden toegestaan. 'Voor de sociaal-democratische maakbaarheidsgedachte blijven we op het verbeteren van de leefomgeving aangewezen. Een brave new world is niet de onze'.

In nis 3 was wetenschapsjournalist Jan Vink, Science Productions Utrecht, de hele middag aanwezig.Vink vertoonde 3 videofragmenten waarin een dochter stapsgewijs besluit een embryo dat tot stand is gekomen met zaad van haar vader en een eicel van haarzelf te dragen om haar vader foetaal weefsel te kunnen doneren waarmee zijn Parkinson behandeld zou kunnen worden. Na elk fragment volgde discussie met het publiek. De animo voor deze discussies was zo groot, dat de nis ernaast af en toe last van het geluid had.
In deze ruimte hingen meerdere kunstwerken, zoals foto's van Frank van Helfteren met daarop torso's van vrouwen.

Van Helfteren liet zien dat bij het kweken van embryo's de emoties van het vrouwelijk lichaam een belangrijke rol spelen, maar dat deze snel ondergeschikt raken in de wetenschappelijk-rationele benadering.

Er hingen zes cartoons van kunstenares, moleculair bioloog Moniek Mulder.De speciaal voor de bijeenkomst getekende cartoons (zoals het tehuis voor mislukte klonen) zijn inmiddels aangekocht door de afdeling klinische genetica van het UM, en worden daar geëxposeerd.

Halverwege de ruimte was er een doorlopende video-performance van Loet Hin waarin het kweken van embryo's met talige associaties werd verbonden aan andere levensvragen.

Aan het einde van de ruimte was een tweede koffiehoek ingericht. Deze werd van de ruimte afgescheiden door twaalf tekeningen van Buro jan-ZE. De tekeningen deden verslag van de conceptuele ontwikkeling van het labyrint.
Vanaf het plafond hing een schilderij van een labyrintisch landschap, voor deze dag gemaakt door Buro Jan-ZE.
Eveneens vanaf het plafond hing een groot kunstwerk van architecte E. Winkler.

Ze gaf daarop haar visie in woord en beeld over de invloed van architectuur op democratische processen. Niet zozeer het gebouw zelf als wel de intermenselijke relaties die in het gebouw plaatsvinden, bepalen hoe een ruimte wordt ervaren, aldus Winkler.

Nu de bezoeker rondgelopen was, bestond er de mogelijkheid een doodlopende gang in te gaan. In de laatste kamer werd een continu-conference gegeven door cabaretière Hester Macrander.

Macrander fungeerde als Juke Box. Bezoekers konden kiezen uit een grote hoeveelheid sketches uit eerdere en haar laatste show. Alle sketches gingen over de keuzes rondom voortplanting waar tegenwoordige vrouwen mee modderen. En over het onmogelijke leven met kinderen.

Gedurende de middag werden in de nissen steeds opnieuw presentaties verzorgd. Guy Widdershoven, hoogleraar medische ethiek,stelde dat in het debat over het kweken van embryo's de nadruk vooral op de handelingsvraag ligt en daarmee op praktisch interessante concepten als beschermwaardigheid en geleidelijkheid. Een zorgethische benadering zou de discussie aanzienlijk kunnen verbreden.

Voorafgaand aan zijn presentatie werd een video vertoond waarin Rabbijn Evers het Joodse standpunt tav van het kweken van embryo's uiteenzette.Dit standpunt baseert zich op de Joodse beginselen. De status van het embryo wordt vooral bepaald door de relatie moeder-kind. Daarom zijn er geen grote bezwaren tegen het gebruik van embryo's buiten de baarmoeder.

Mirjam Boer-Neele sprak namens de VSOB over de bescherming die het ongeboren kind verdiend, en Catrien Santing, historica, over hoe in de middeleeuwen medici op zoek waren naar de bezielingsfactor bij het ongeboren kind.Joep Geraedts, hoogleraar klinische genetica,meende dat er veel hypocrisie is wanneer het om embryo-onderzoek gaat, omdat we als het onderzoek elders wordt verricht, we maar al te graag de resultaten willen gebruiken, omdat we wel onderzoek toestaan op rest-embryo's (die overblijven na reageerbuisbevruchting) en omdat we niet tegen gebruik van het spiraal zijn.

In de nis ernaast was een video-opname te zien van Ruud Schets, die vanuit zijn ervaringen als zaaddonor, kanttekeningen bij het kweken van embryo's plaatsten.

Josien van der Zee en Janneke Leers, verloskundigen en docenten aan de opleding voor verloskundigen, vertelden in twee afzonderlijke sessies dat de vraag over het kweken van embryo's tot uitgebreide discussies in hun team had geleid. Hun mening over het kweken van embryo's voor wetenschappelijk onderzoek wordt gevormd door hun beroepservaringen als verloskundigen, door hun moederschap, geloof en opvoeding

'We merken dat onze mening veranderd is naarmate we ons meer in het onderwerp verdiept hebben. Maar we zijn er nog niet uit. Op de vraag of embryo's speciaal voor dit doel gekweekt mogen worden zeggen wij gevoelsmatig nog "nee".
Als verloskundigen blijven twee aspecten ons bezig houden:
- De verwondering over wat elk embryo kan worden.
- De verwondering over het groeien van een embryo tot een mens.'

Emma Crebolder, dichter, droeg het speciaal voor deze dag geschreven gedicht 'www.embyo.com' voor. Met een klik op het toetsenbord komt Mosasaurus in beeld, ben je terug in het lab, of wordt het bestand gewist.

Els Lieben, scholiere aan het St Maartenscollege te Maastricht gaf aan een dubbel gevoel te hebben over het kweken van embryo's. Vrouwen moeten een grotere inbreng hebben in de discussie, omdat zij meer binding hebben met het onderwerp.

Ineke Klinge, genderstudies specialist, constateerde dat de stem van vrouwen, met de kritische kanttekeningen, veelal verdwijnen uit de geschiedenis van het publieke debat.Vrouwen laten zich wel horen, maar worden niet gehoord. Als leveranciers horen vrouwen zeggenschap te houden over het materiaal dat ze leveren, en niet aan grote risico's worden blootgesteld. Het verder kweken van embryo's moet buiten de baarmoeder gebeuren: 'Vrouwen zijn geen broedstoof'.

Piet Vleugelers van het CDA Maastricht, gaf aan dat de ontwikkeling van de levenswetenschappen zeer waardevol zijn.De overheid dient daarbij kwetsbaar leven te beschermen en solidair te zijn met zwakkeren. Voor het CDA betekent dit: geen bezwaar tegen in vitro fertilisatie voor bevordering van voortplanting. Wel tegenstander van het creëren van embryo's ten behoeve van onderzoek. Het CDA bevordert zowel in Nederland als in de Europese Unie alternatief onderzoek in plaats van onderzoek met daarvoor gecreëerde menselijke embryo's.

Klasien Horstman, hoogleraar Filosofie en ethiek van bioengineering, besprak de commercialisering van biologisch materiaal vanuit een genderperspectief.Horstman pleitte ervoor controle over embryonaal en foetaal weefsel aan de moeder toe te kennen, zonder dat in termen van eigendomsrechten te zien. Vrouwen moeten hun hinderkracht mobiliseren. 'Een oude rol in een nieuw jasje steken, niet aan de kant laten zetten, niet de strijd in hun termen aangaan, maar zeuren en dwarsliggen en ruimte creëren voor een nieuw sociaal contract waarin de toeleveraars van de grondstoffen van bio-engineering een plek hebben.'

Will Gerritsen, gezondheidsredacteur van Dagblad De Limburger zei dat hoewel wetenschappers vragen om een vinger, ze de hele hand willen: eigenlijk willen ze mensen kweken. Publieke discussies zijn vaak achterhaald, omdat de wetenschap met sprongen verder gaat.

Edmee Janssen-Vallas, PvdA-vrouwennetwerk Limburg en als zodanig lid van de koepel Limburgse VrouwenRaad,ging in op vragen die betrekking hebben op de vrouw als consument (ontvanger van weefsel en organen verkregen door het kweken van embryo's), leverancier van eicellen, embryo's of foetussen en mogelijke keurder van producten. Vanuit deze perspectieven vroeg zij zich af welk beeld beeld wetenschappers hebben van de toekomstige samenleving.

Rianne Reijss vertelde vanuit persoonlijke ervaringen over de onmiddellijke verantwoordelijkheid die ze voelde voor haar 'buikbewoner'. Wanneer de bescherming van de 'leveranciers' van eicellen of embryo's gegarandeerd is, kan ze niet anders dan vóór vooruitstrevend onderzoek zijn.

Verder spraken in een rondetafelgesprek medewerkers van het Vrouwengezondheidscentrum Maastricht over het onderwerp. Yvonne Winants, huisarts te Maastricht, vertelde in gesprek met juriste Liesbeth Randag, dat ze als huisarts met enige verwondering naar deze problematiek kijkt. Ook Dymphie van Berkel, socioloog, Cor Spreeuwenberg, decaan Gezondheidswetenschappen, Guido de Wert, hoogleraar gezondheidsethiek, Leon van Groenendaal, student medicijnen, Marta Kirejczyk, wetenschapsfilosoof, en Frans Keulen en Clemence Fey van Groen Links Maastricht, leverden een bijdrage.

Organisatie:
Concept labyrint: Loet Hin, Marli Huijer, Irene Janze (Stichting Grensgevallen)
Wetenschappelijke verantwoording: Marli Huijer
Artistieke leiding: Irene Janze
Eindregie: Loet Hin
Mmv: Mineke Bosch, Irene Duyn, Wilma Lieben, Judith Maas

Het labyrint werd financieel mogelijk gemaakt door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), Universiteit Maastricht, Gemeente Maastricht, Stichting Grensgevallen, Stichting Opzij, Centrum voor Gender en Diversiteit en anderen.

Artistiek verantwoording